|
1
SOSYAL B
KOÇKOR’DAK
STANBUL ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜLMLER DERGS 2004, SAYI 1, S. 13-43 TÜRGES YAZITLARI
Rysbek AL
MOV*
TURGESH INSCRIPTIONS FROM KOCHKOR
ABSTRACT
In Turkic Studies literature it is believed so far that the runic inscriptions of early
Turks found within the borders of today’s Kyrgyzstan are concentrated only in Talas
valley. However, the archaeological observations in the Kochkor region (1998-2002)
show that the Turkic runic writing system spread over Inner Tien Shan as well.
Eighteen new incriptions engraved on rocks were discovered during the investigations.
The author gives his own interpretation to these newly found inscriptions and supplies
each of them with transliteration, transcription and translation. Comparison of lyre-like
heraldic symbols (
Turgesh coins and petroglyphs located in nearby areas gives a clue about the date and
ethnic possession of the inscriptions. The author suggests that these monuments
belong to Turgesh dynasty and were written at first half of the 8
KEY WORDS
Kochkor, Turgesh, On Ok, tribe, runic inscription, tamgha, coin, symbol.
ÖZET
Türkoloji literatüründe eski Türklerin runik harfli yazıtlarının günümüz Kırgızistan
topraklarında sadece Talas vadisinde yo
tarihleri arasında Koçkor bölgesinde gerçekle
bulunan yeni yazıtlar,
girdi
okuma denemesi yapılmaktadır, ayrıca, yazıtların birkaçına e
liri anımsatan bir kabile damgasının Türge
de
konularak, yazıtların tarihi ve etnik aidiyeti hakkında görü
tamgha) accompany most of the monuments with analogues fromth century.gunlastıgı düsünülürdü, oysa 1998-2002stirilen arkeolojik çalısmalar sonucuç T‘ien-San‘ın da eski Türk runik yazısının kapsama alanınagini gösterdi. Makalede, bahsi geçen tarihlerde ortaya çıkarılan toplam 18 yazıtınslik eden Grek müzik aletis dönemine ait bazı sikkeler ile Kırgızistan’ıngisik bölgelerindeki kayalar üzerinde bulunan damgalarla benzerligi ortayasler ileri sürülmektedir.
*
stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora ögrencisi.
2
Yazıtların VIII. yüzyılın ilk yarısında Türge
dü
ANAHTAR SÖZCÜKLER
Koçkor, Türge
G
s kagan ailesi üyeleri tarafından hakkedildigisünülmektedir.s, On Ok, kabile, runik yazıt, damga, sikke, isaret.RS
Tanrı Da
eskiden beri çe
co
malzemeler üzerinde bıraktıkları yazılı anıtlardır. Günümüz Kırgızistan topraklarında
So
bulunmaktadır.
olu
kullanıldı
kazandırılan runik yazılı anıtların sayısının halihazırda elliyi geçmi
ve Güney Sibirya gibi, Tanrı Da
yazının geni
imkan vermektedir. Runik yazının tatbik edildi
görü
“yazılırken her ne kadar böyle bir amaç güdülmediyse de, bu yazıtlar bizim için zengin
ve kıymetli birer tarihi belge niteli
gları ile Yedisu, Fergana ve Dogu Türkistan gibi komsu bölgeler,sitli ırk ve dine mensup pek çok kavmin yogun olarak yasadıgıgrafyadır. Bunun en saglam kanıtı bu topraklarda yasayan halkların çesitligd, Süryani, Arap, Tibet, Sanskrit, runik ve Uygur harfli çok sayıda yazıt1 Bu yazıtların çogunlugunu ise eski Türklere ait runik harfli yazıtlarsturmaktadırlar. Simdiye dek türkoloji literatüründe Kırgızistan, Türk runik yazısınıngı kenar bölgelerden biri olarak kabul edilirdi.2 Ancak bilim dünyasınas olması, Mogolistangları ve civarının da, artık, erken Ortaçagda runiksçe bilindigi ve uygulandıgı ana merkezlerden biri olarak kabul edilmesinegi yerel malzemenin çesitli olusu ise busümüzü destekleyen önemli bir unsurdur.3 A. M. von Gabain’in de dedigi gibigindedir”.4
Yeni buluntular ile erken Ortaça
birer birer aydınlanmaktadır. Son olarak tarihi yazıtlar Fergana vadisi ile Koçkor
g Türk toplulukları tarihindeki karanlık sayfalar
1
Ç. Cumagulov, Epigrafika Kirgizii, I, Frunze, 1963; II, Frunze, 1982; III, Frunze, 1987; Ç. Cumagulov,
Yazık Siro-Tyurkskih (Nestorianskih) Pamyatnikov Kirgizii
, Frunze, 1971.
2
20.
A. N. Kononov, Grammatika Yazıka Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov VII-IX vv., Leningrad, 1980, s.
3
113; Ç. Cumagulov,
G. Klya
Tyurkologiya,
pismennosti aziatskogo areala
Bk. A. N. Bernstam, “Novıye epigrafiçeskiye nahodki iz Semireçya”, Epigrafika Vostoka, 1948/II, s. 107-Epigrafiçeskiye pamyatniki Kirgizii, Pamyatniki Kirgizstana, I, 1970; Ç. Cumagulov-S.stornıy, “Naskalnaya drevnetyurskaya epigrafika v Talasskom Ala-Too”, Sovyetskaya1983/3, s. 78-82; D. D. Vasilyev, Grafiçeskiy fond pamyatnikov tyurskoy runiçeskoy, M. 1983, s. 38-43; Y. A. Zadneprovskiy, “Tyurskiye pamyatniki v Fergane”,
Sovyetskaya Arheologiya
, 1967/1, s. 270-274.
4
Leiden, 1963, s. 219.
A. M. von Gabain, “Vorislamische alttürkische Literatur”, Handbuch der Orientalistik, Abt. 1, Bd.5,
3
ovasında bulunmu
göçebe ve yerle
etmi
Makalede 1998, 2000 ve 2002 tarihlerinde arkeolog K.
tarafından Koçkor vadisinin çe
bulunan yeni runik yazıtlar hakkında bilgi verilecektir.
stur5. Özellikle Koçkor’da tespit edilen runik yazılı yeni anıtlarsik Türk kabilelerine dair yeni bilgilerin elde edilmesine kaynaklıkstir.S. Tabaldiyev ve ekibisitli bölgelerinde yapılan kesif çalısmaları sonucu*
YAZITLARIN
NCELENME TARHÇES
Koçkor yazıtları bilim dünyasına ilk kez K. Tabaldiyev ve O. Soltobayev
tarafından çe
sitli peryodik yayınlarda makale ve yazılar seklinde duyurulmustur.6
Nisan 2000’de
Kollokyumunda R. Alimov tarafından yazıtların 1998’de bulunan grubu hakkında ön
bilgileri içeren bir bildiri sunulmu
IV. Türk Dili Kurultayı’nda S. G. Klya
kendi okuyu
düzenlenen “Kırgız Tarihinin Aktüel Meseleleri” konulu bilimsel kongrede Koçkor
yazıtlarının ilk grubuna de
içeri
arkeolojik ke
Tabaldiyev onları bilim dünyasına tanıtan yeni bir makale yayınladı. Yazıtlar hakkında
stanbul’da yapılan Uluslararası II. Göktürk Yazıt ve Anıtlarıstu7. 24-29 Eylul 2000’de ise zmir’de gerçeklestirilenstornıy söz konusu yazıtlardan ilk dokuzuna iliskinsunu teklif etti.8 27-29 Agustos 2001 tarihlerinde Biskek sehrindeginen Kazakistanlı bilim adamı A. S. Amanjolov yazıtlarıngi hakkında farklı bir görüs ortaya koydu.9 2002’de, basında bulundugu yerelsif grubu tarafından yeni yazılı anıtların ortaya çıkarılmasıyla birlikte K.
5
Perspektive
doline”,
N. Rahmonov, “Novıye nahodki drevnetyurkskih nadpisey v Fergane”, Os i Fergana v storiçeskoy, Biskek, 2000, s. 101-102; K. Tabaldiyev- O. Soltobayev, Runiçeskiye nadpisi v KoçkorskoyMeerim, Biskek, 1999/2, s. 32-34
*
ederim. Yazıtların sıralanı
Vermis oldugu bilgi ve yazıt kopyalarından dolayı degerli akademisyen K. S. Tabaldiyev’e tesekkürsında kâsifinin vermis oldugu sıra numaraları esas alınmıstır.
6
sayısı; K. Tabaldiyev - O. Soltobayev, “Canı Tabılga”,
Tabaldiyev - O. Soltobayev, Runiçeskiye nadpisi v Koçkorskoy doline”,
K. Tabaldiyev - O. Soltobayev,” Koçkor öröönündögü cazuular”,
26 Ocak sayıları; K. Tabaldiyev, “Koçkor öröönündögü bayırkı türk runikalık cazuuları”,
Koomduk limder Jurnalı= Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi
K. Tabaldiyev - O. Soltobayev, “Koçkordun Kök-Sayındagı “tas kitepter”, Emgek Tuusu, 1998, 10 EkimZaman-Kırgızstan, 1998, 25 Aralık sayısı; K.Meerim, Biskek, 1999/2, s. 32-34;Zaman-Kırgızstan, Biskek, 2001, 12, 19,Manas Universiteti, Biskek, 2001/2, s. 279-287.
7
Ara
R. Alimov, “Kırgızistan’da yeni bulunan tunik harfli eski Türk yazıtları hakkında ön bilgiler”, Türk Dilistırmaları Yıllıgı-Belleten 2000, Ankara, 2001, s. 5-10.
8
S. G. Klyastornıy, “Novıye otkrıtiya drevnetyurkskih runiçeskih nadpisey na Tsentralnom Tyan-Sane”,
zvestiya Akademii Nauk Kırgızskoy Respubliki, Biskek, 2001/1-2, s. 73-75.
9
Problemaları. El Aralık limiy Kongresstin Bildirüülörünün Tezisteri, 27-29 Avgust 2001
97-100.
A. S. Amanjolov, “K interpretatsii Çuyskih runiçeskih nadpisey”, Bayırkı Kırgız Tarıhının Aktualduu, Biskek, 2001, s.
4
ayrıntılı bilgiler içeren bu son yayınında bilim adamı yazıtlara ili
da ilave etti.
skin kendi okuyusunu10
YAZITLAR VE
ÇERG
Koçkor vadisi, Kırgızistan’ın Narın vilayetine ba
aynı adı ta
2200 metre yükseklikte ve uzunlu
kuzey ve kuzey-batıdan Kırgız Ala-Too [Alada
Terskey Ala-Too sırada
üzere, irili ufaklı çok sayıda akarsuyun olu
itibariyle bölge, eski zamanlardan beri yerle
öneme ait eski Türk kurganları, ta
ayrıca kanıtlamaktadır
glı, Issık-Köl’e yakın, kendisi ilesıyan ilçe sınırları dahilinde bulunmaktadır. Burası deniz seviyesinden 1900-gu yaklasık 80 km, genisligi ise 20 km civarında olan,g], güneyden Cumgal ve dogudangları ile çevrelenmis bir ovadır. Bu yöre, basta Çüy nehri olmakstugu ve geçtigi yerdir. Cografî konumusime müsaitti. VI.-X. yüzyıllar arasındakis heykeller ile çesitli diger anıtların çoklugu bunu11.
I. Yazıt
Yazıt, 1998’de K.
mıntıkasında bulunmu
nispeten düz olan kısmına hakkedilmi
i
Yazıtın alt kısmında koç boynuzu ve temeline paralel yapılan kısa ve düz çizgiden
olu
resmedilmi
S. Tabaldiyev ve ekibi tarafından Koçkor ovasındaki Kök-Saystur. Yazıt, büyük bir kayanın kuzey yüzündeki meyilli vestir. Yazıtın uzunlugu yaklasık 1 metredir,saretlerin boyu 15 cm.ye kadar olup, biri yarı silik toplam 9 isaret hakkedilmistir.san bir kabile damgası (Rusça kaynaklarda:
-
)stir (Sekil 1/1).
Metin
(A?)QNv xD mTr
Transliterasyon
R
1T1M D1G1WN1K1 (`?)
Transkripsiyon
(e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k :
Çeviri
Er adım Adıg. On Ok. [Er (kahramanlık) adım On Ok kabilesine mensup olan Adıg’dır.]
Açıklama:
10
Fakulteta storii i Regionovedeniya Kırgızskogo Natsionalnogo Universiteta, X
K. Tabaldiyev, “Novıye drevnetyurkskiye runiçeskiye nadpisi Koçkorskoy i Talasskoy dolin”, Trudı, Biskek, 2002, s. 131-142.
11
K. Tabaldiyev, Kurganı Srednevekovıh Koçevıh Plemen Tyan-Sanya, Biskek, 1996.
5
(e)r (a)t(ı)m:
tabirdir. Yenisey yazıtlarından E-2/5; E-40; E-42/2; E-49/2; E-50/4; E-51/1; E-59/1; E-
65/1; E-66/3; E-92/1; E-109/2, Talas yazıtlarından T-1/1; T-2/2; T-13/1’de
rastlanmaktadır. Eski Türk toplumunda birlik ve beraberli
erkek cemaatinin her bir üyesine
bir asker olsun, ister
(kahramanlık, askerî, olgunluk) ad) aldıktan sonra
ise aday gençlerin muharebe, av veya yi
faaliyete katılması ve ba
Eski Türklerin runik harfli mezar tası yazıtlarında sık rastlanan birgin saglanması için toplumuner (Rusçası- - ) namı verilirdi.12 ster sıradansehzade, belirli bir yasa gelen her genç erkek er atı (erkekliker olabiliyordu. Er atı alabilmek içingitligini ve secaatini gösterebilecegi baska birsarılı olması gerekirdi. Ergenlige ulasmanın, diger bir deyisle
er
Bunun en güzel örne
atı(m)
olabilmenin ve er atı alabilmenin yolu, erken Ortaçag Türk toplumunda böyleydi.gi Irk Bitig’de verilmektedir.13 Runik metinlerin pek çogunda erseklindeki ifadenin geçmesi de söylenenleri ayrıca desteklemektedir.
(a)d(ı)g:
kullanılan zikzaklı iki paralel çizgi
çizgiler altta birle
Kelimeyi buna göre (a)
okunu
kelimenin ba
i
D
olabilecek i
i
tarafından G
Kelimedeki D1, esasında S1 isaretine daha çok benzemektedir. D1 içinseklindeki isaret yerine burada, zikzaklı paralelsmektedirler ve tek çizgi halinde kısa bir aralık devam etmektedir.s(ı)g seklinde de okuyabiliriz14. Kisi adı olması sebebiyle bus da dogru kabul edilebilir, fakat XI. Koçkor yazıtında da geçen benzer isareti,glamından yola çıkarak, D1 seklinde okumaktayız. Bu sebeple, buradakisareti de D1 seklinde okumanın daha dogru olacagı kanaatindeyiz. Söz konusu isareti1’in yerel varyantı olarak degerlendirebiliriz. Burada daha fazla karısıklıga sebepsaret isaretidir. Açıktas veya Talas çubugu denilen yazıtta görülen busaret S. E. Malov15, J. Németh16, S. G. Klyastornıj17, A. M. Sçerbak18 gibi türkologlar1(Q) seklinde okunmustur.
12
Klya
S. G. Klyastornıy - T. Sultanov, Kazahstan. Letopis Treh Tısyaçeletiy, Alma-Ata, 1992, s. 143; S. G.stornıy-D. G. Savinov, Stepnıye mperii Yevrazii, Sankt-Peterburg, 1994, s. 70-71.
13
Aziatskiye Ob
II,
S. G. Klyastornıy, “Epiçeskiye syujetı v drevnetyurkskih runiçeskih pamyatnikah”, Vostok. Afro-sçestva: storiya i Sovremennost, Moskova, 1992/5, s. 13; H. N. Orkun, Eski Türk Yazıtları,stanbul, 1939, s. 69-93.
14
bk. R. Alimov, a.g.m.
15
64.
S. E. Malov, Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Mongolii i Kirgizii, Moskova-Leningrad, 1959, s.
16
Archiv. Zeitsehrift für türkische philogie und werwandte. Werbiete
143.
J. Németh, “Die köktürkischen Grabinschriften aus dem tale des Talas in Turkestan”, Körosi Csoma-, Bd. II/1-2, Budapeste, 1926, s. 134-
17
Klyastornıy, “Novıye otkrıtiya ...” s. 74
18
2001, s. 131.
A. M. Sçerbak, Tyurkskaya Runika. Proishojdeniye Drevneysey Pismennosti Tyrukov, Sankt-Peterburg,
6
de
Fakat Talas’ta bulunan yeni yazıtta
farklı, en azından birbirine yakın, ama yine de farklı seslerin kar
dü
. L. Kızlasov isareti G1 isaretinin geliserek, sekil degistirmis hali olarakgerlendirmektedir.19 . V. Kormusin ise isareti B2nin lokal varyantı kabul etmektedir20.21 her iki isaretin de aynı satırda geçmesi, ikisininsılıgı oldugunusündürmektedir. Bu isareti simdilik digerleri gibi G1 olarak okumaktayız.
on (o)k:
kaganı yagımız erti
ta
Tonyukuk anıtındaki I. tasın dogu cephesindeki 2. satır ile (On Ok) ve kuzey cephesindeki 9. satırda (On Ok süsi kalısız tasıkdı tir), II.sın batı cephesi 7. ve 8. satırlarda On Ok kabile adı WN1 wK seklinde geçmektedir.22
Ok kelimesinin farklı imlâları da vardır. E-43 (Kızıl-Çiraa)te WK
kelime Tonyukuk anıtının do
1 seklinde geçer.23 Aynıgu cephesindeki 3. satırda da yine WK1 seklinde geçer.24
Aynı satırda
Di
yola çıkarak, bu ikilinin V. ve VII. yazıtlarda da geçme ihtimalinin yüksek oldu
dü
kısaltılmı
transkripsiyonu A.Amanjolov’un
Fakat, yazıttaki D
hem de ülke (devlet?) adını bulunduran özel bir ad olabilece
duymaktayız, zira di
rastlanmamı
aynı i
istemez, D
göre, burada yazıt sahibi isminden sonra, açıklayıcı bir unsur olarak kabile (ülke,
devlet) ismini de eklemi
boyundanım” anlamı kazanır.
Yarıs ovası Y1R1S/S Y1ZYD1` seklinde geçmektedir.ger yazıtlarda On Ok ve Yarıs kelimelerinin bir arada kullanıldıgı gerçegindengunusünmekteyiz. Dolayısıyla, üzerinde durdugumuz yazıt, adı geçen iki yazıtıns varyantı oldugundan, WN1K1 isaret grubu için on (o)k seklindekiSagunak seklindeki okunusuna25 tercih etmekteyiz.1G1WN1K1 isaret kümesinin Adıg On Ok seklinde, yapısında hem kisi,ginden de kuskuger runik harfli yazıtlarda buna benzer bir örnege hiçstır. Ancak içeriginde benzer isaret grubu bulunan yedi yazıttan besinde,saretlerin yazıtların sonuna ve haliyle tas yüzeyinin bitimine denk gelmesi, ister1G1WN1K1 harflerinin birbiriyle baglantılı oldugunu düsündürmektedir. Bizestir. Bu durumda yazıt “Er (kahramanlık) adım Adıg. On ok
19
1995, s. 144.
. L. Kızlasov, “Runiçeskiye alfavitı Sredney Azii”, z storii i Arheologii Drevnego Tyan-Sanya, Biskek,
20
1975/2, s. 38-47.
. V. Kormusin, “K osnovnım ponyatiyam tyurkskoy runiçeskoy paleografii”, Sovyetskaya Tyurkologiya,
21
K. Tabaldiyev, “Novıye drevnetyurkskiye ...”, s. 137.
22
M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul, 1970, s. 152-157.
23
. V. Kormusin, Tyurksiye Yeniseyskiye Epitafii. Tekstı i ssledovaniya, Moskova, 1997, s. 199.
24
1970, s. 138
G. Aydarov, Yazık Pamyatnika Kyul-Teginu, Almatı, 1993, s. 12; M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul,
25
Problemaları. El Aralık limiy Kongresstin Bildirüülörünün Tezisteri, 27-29 Avgust 2001
97-100.
A. S. Amanjolov, “K interpretatsii Çuyskih runiçeskih nadpisey”, Bayırkı Kırgız Tarıhının Aktualduu, Biskek, 2001, s.
7
II. Yazıt
Birinci yazıtla birlikte bulunmu
kayanın kuzey tarafa bakan yüzünün nispeten düz olan kısmına hakkedilmi
Uzunlu
ve i
likenlerle kaplıdır. Yazıtın son kısmının hemen üstünde yay çeken, uzun kaftanlı insan
figürü çizilmi
Ondan sonra dizginli, fakat eyersiz bir at ile ku
maruz kalması neticesinde olu
bo
sebeple de ilk yayınlarda okuma denemesi yapılmamı
yazıtın okumaya elveri
stur. Yazıt, bir kısmı toprak altında kalmıs büyük birstir.gu yaklasık 3 metre, isaretlerinin boyu 25 cm.ye kadar olan yazıt yıpranmıstırsaretlerin çogu ayırt edilememektedir (Sekil 1/2). Tasın üzeri mineral katman vestir. Solunda birinci yazıtta görülene benzer bir kabile damgası mevcuttur.s tasviri yer almaktadır. Tasın erozyonasan ve özellikle orta kısmında açıkça görülen büyüksluklar yazıtın güvenilir bir okunusunu yapmamıza imkan vermemektedir. Bustır.26 Kasifinin son yayınında isesli gözden geçirilmis rekonstrüksiyonu verilmektedir.27
Metin
xlTQ (A?)QNv m(?)Tr
Transliterasyon
R
1T1 (Y?)M WN1K1(`?) K1T1L2G1
Transkripsiyon
(e)r (a)tım on (o)k : k(u)tl
2(u)g
Çeviri
Er adım On Ok Kutlug. [Er (kahramanlık) adım On Ok boyundan Kutlug’dur.]
Açıklama:
k(u)tl
2(u)g:. Bu yazıtın ilginç tarafı kalın sıralı isaretlerin arasında ince L2
i
L
atlar” kelimesi Y
kelimesi de D
saretinin geçmesidir. L2 isaretinin Mogolistan ve Yenisey havzasındaki bazı yazıtlarda1, yani kalın L yerine geçtigi görülür28. Örnegin, E 41 yazıtının 7. satırında yılkı “yılkı,2L2K1Y seklinde29, E 69 yazıtının 2 satırında adırıltım “ayrıldım, öldüm”1R1L2T2M seklinde30 geçer. Bu sebeple yazıtın sonundaki K1T1L2G1
s
kanaatindeyiz.
eklindeki isaret kümesinin k(u)tl(u)g seklinde okunmasının dogru olacagıKutlug, eski Türk yazılı kaynaklarında en sık rastlanan kisi adlarından
26
Türkçesi’ne aktaran M. Kalkan),
Bilimler Dergisi
Alimov, a.g.m.; S. G. Klyastornıy, “Tanrı Dagları’nda yeni bulunan eski runik Türk yazıları”, (TürkiyeManas Universiteti Koomduk limder Jurnalı= Manas Üniversitesi Sosyal, Biskek, 2001/2, s. 193-194.
27
Tabaldiyev, “Novıye drevnetyurkskiye ...”, s. 140.
28
s. 31.
A. S. Amanjolov, Tyurkskaya Runiçeskaya Grafika (Metodiçeskaya Razrabotka), Alma-Ata, 1980, s. 23,
29
Amanjolov, a.g.e., s. 31.
30
Amanjolov, a.g.e., s. 31.
8
biridir.
kabile (ülke, devlet) adı yer de
31 I. yazıttakinden farklı olarak, burada yazıt sahibinin adı ile mensup oldugugistirmistir.
III. Yazıt
Yazıt, önceki yazıtlarla beraber bulunmu
metreden fazla yüksekli
cm.ye kadar olup, toplam sekiz harften olu
dı
Ta
resmidir. Avcı sol eliyle dizgini, sa
avcı ku
küçük tasvir edilmi
sahiptir (
stur. 75 cm. uzunlugundaki bu yazıt, 2ge sahip iri bir kaya üzerine hakkedilmistir. saretlerin boyu 17san yazıtın belirgin bir sekilde görülen üçüsındaki isaretleri dogal sebeplerden dolayı yıpranmıs ve güçlükle fark edilmektedir.s üzerine çizilmis kompozisyonun ana figürü bir elinde avcı kusu tutan süvarig eliyle ise ayaklarına baglanan sarkık ipi görülensunu tutmaktadır. Beline savas baltası baglayan adam üzeri örtülü, kafasıs bir atın üzerindedir. Hem süvari, hem atın tasviri zengin detaylaraSekil 1/3).
Metin
(
A?)QNv xD mTr
Transliterasyon
R
1T1M D1G1WN1K1 (`?)
Transkripsiyon
(e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k :
Çeviri
Er adım Adıg. On Ok. [Er (kahramanlık) adım On Ok kabilesine mensup olan Adıg’dır.]
IV. Yazıt
Yazıt, di
do
ise ona kıyasla biraz kısadır.
di
gerleri ile birlikte bulunmustur. Yazıt, iki satır olarak iri bir kaya parçasınıngu cephesine dövme teknigi ile yapılmıstır. Üst satırın uzunlugu 1,25 m, alttaki satırınkisaretlerin boyu 20 cm. kadardır. Yazıtın hemen yukarısındagerlerine benzer tarzda yapılmıs kabile damgası hakkedilmistir (Sekil 1/4).
Metin
1
.üQ (b?) Çrgli ADNvm
2
. (A?)QNv xD mTr
Transliterasyon
1. MWN
1D1` YL2G2R2W (B2?) K1S
2. R
Transkripsiyon
1T1M D1G1WN1K1`
1. mund(a) ilg(e)rü (eb?) k(o)
s
31
Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad, 1969, s. 473.
9
2. (e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k
Çeviri
1. Buradan ileriye (do
2. Er adım Adıg. On Ok. [Er (kahramanlık) adım On Ok kabilesine mensup olan
Adıg’dır.]
guya) dogru ev(imiz)(?) bark(ımız) [bulunmaktadır].
Açıklama:
(eb?) k(o)
bu kısmı (e)b k(o)
yerler”
kullanılan bir çadır türünü belirtir. K. K. Yudahin bu kelimeyi
ev
s: Yazıtın ilk satırında sondan üçüncü isaret bütün degildir. S. G. Klyastornıys seklinde okumustur32 ve “konar göçer olarak hayatın sürdürüldügüseklinde de tercüme etmistir33. Kos kelimesi göçebe Türk kavimleri arasındasöyle açıklar: greti keçe(göçebe çadırı-R.A):, isçilerin muvakkat olarak oturdukları yahut uzun göç ve
(
Aynı kelimenin Kazaklar arasında eskiden fakirlerle çobanların kullandı
bir çadır türü için kullanıldı
göçebeler arasında sezonluk hayvan otlatma faaliyeti esnasında “muvakkaten
kullanılan ev bark” anlamına gelen bir terim olarak de
S. G. Klya
yazıtlara benzer yazıtlar buldu
kı
eskiden-orijinalinde geçmektedir-R.A.) sefer esnasında kullanılan küçük keçe ev34.gı oldukça sadegını görüyoruz.35 (B2?) K1S isaret kümesinin buradagerlendirmekteyiz.stornıy Kuzey-Dogu Mogolistan ile Güney Gobi’de stili bakımından bugunu ve yazıtların bulundugu mıntıkaların birer göçebeslagı oldugunu söyler.36 Burada da benzer durumun söz konusu oldugu düsünülebilir.
V. Yazıt
Yazıt, di
gerleri ile birlikte bulunmustur. ri bir kaya parçasının yan yüzüne hakkedilmis
yazıtın uzunlu
Yazıtın yukarısında di
gu 2,26 metredir. saretlerin boyu 17-21 cm. arasında degismektedir.gerlerine benzer bir kabile damgası vardır (Sekil 1/5).
Metin
(Z) müRJ rj QNv xD mTr
???
Transliterasyon
??? R
1T1M D1G1WN1K1 Y2R2 Y1R1SM(Z)
32
Klyastornıy, “Novıye otkrıtiya ...”, s. 74.
33
Klyastornıy, “Tanrı Dagları’nda yeni ...” s. 193.
34
491.
K. K. Yudahin, Kırgız Sözlügü, Cilt II (K-Z), (Türkiye Türkçesine aktaran A. Taymas), Ankara, 1994, s.
35
kazakov”,
Leningrad, 1930, s. 32; S. M. Abramzon,
131, 441.
S. G. Klyastornıy - T. Sultanov, Kazahstan. Letopis..., s. 335; S. . Rudenko, “Oçerk bıta severovostoçnıhKazaki. Materialı ekspeditsionnıh issledovaniy. Seriya Kazakstankaya, Vıpusk 15,Kirgizı i ih Etnogenetiçeskiye i storiko-Kulturnıye Svyazi, s. 130-
36
Klyastornıy, “Novıye otkrıtiya ...”, s. 75; Klyastornıy, “Tanrı Dagları’nda yeni ...”, s. 195.
10
Transkripsiyon
??? (e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k y(e)r y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
Çeviri
??? Er (kahramanlık) adım Adıg’dır. [Burası] On Ok yer[indeki] Yarı
s’ımız (veya
vadimiz).
Açıklama:
Yazıtın ba
birkaç i
s ve son kısımları rüzgar erozyonuna maruz kaldıgından, ön kısmındakisareti okuyamadık.
on (o)k y(e)r:
yazıtlarında
Bu kelime grubuna benzer yapı Bilge Kagan, Költigin, TonyukukSantuñ yazı, Yinçü ögüz, Ertis ögüz örneklerinde geçmektedir37.
y(a)r(ı)
45. ile Tonyukuk yazıtının 36. satırında Y
yazıtların bulundu
s(ı)m(ı)z: Yarıs kelimesi cografik bir ad olarak Moyun-Çor yazıtının 31. ve1R1S seklinde geçmektedir. S. G. Klyastornıygu Koçkor vadisinin eski adının Yarıs oldugunu düsünmektedir.38
Fakat S. E. Malov Mo
Çarı
satırda geçen Y
geçen Y
Tonyukuk anıtının Do
golistan’daki yazıtlarda geçen Yarıs’ın Ob nehrinin bir kolu olans oldugu görüsündedir.39 Moyun-Çor anıtının Güney cephesinde bulunan 31.1WG1R1’ Y1R1SD1’ yogra y(a)r(ı)sda “Yogra vadisinde”40, 45. satırda1R1S G1WL1G1 R1’ y(a)r(ı)s (a)gul(ı)g (a)ra “Yarıs ile Agulık arasında” vegu cephesindeki 3. satırda Y1R1S Y1ZYD1’ y(a)r(ı)s y(a)zıda
“Yarı
eski Türklerin ikâmet etti
söz edilebilir. Hatta yukarıda sıraladı
aldı
söyleyebiliriz.
s ovasında” seklindeki ibarelerden yola çıkarak, yazıtların yazıldıgı dönemlerdegi topraklarda Yarıs adında birkaç cografî bölgenin varlıgındangımız örneklere dayanarak, S. E. Malov’dan dagımız ipucu ile yarıs kelimesinin “vadi, düzlük” anlamında kullanıldıgını
VI. Yazıt
V. yazıtın bulundu
muhtemelen W ve M i
bu iki i
gu tasın arka yüzünde iki isaret daha vardır (Sekil 1/6). Bunlarsaretleridir, fakat yazıtın geri kalan kısımları kayıp oldugundan,sarete dayanarak, yazıttan bir anlam çıkarmamız mümkün degildir.
VII. Yazıt
Yazıt, di
üzerine kazılı yazıtın uzunlu
Belirgin 13 i
gerleri ile birlikte bulunmustur. Uzunca bir sekle sahip olan kaya tasıgu 2 metre olup, isaretlerinin boyu 18 cm.ye kadardır.saretin yanı sıra, yazıtın sonunda diger yazıtlar sayesinde kolayca
37
T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington, 1968, s. 202-203.
38
Klyastornıy, “Novıye otkrıtiya ...”, s. 75.
39
Malov, Pamyatniki ..., s. 95.
40
Tercüme S. E. Malov’a aittir, bk. Malov, a.g.e., s. 42.
11
anlayabilece
tarzda yapılan bir kabile damgası vardır (
gimiz bir isaretin izleri daha görülür: yazıtın sag üstünde öncekilere benzerSekil 1/7).
Metin
(Z) müRJ A QNv xD mTr
Transliterasyon
R
1T1M D1G1WN1K1` Y1R1SM(Z)
Transkripsiyon
(e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k : y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
Çeviri
Er (kahramanlık) adım Adıg’dır. [Burası] On Ok[taki] Yarı
s’ımız (veya vadimiz).
VIII. Yazıt
Yazıt K.
ara
mıntıkasında önceki yazıtların bulundu
bulunmu
S. Tabaldiyev ve ekibinin aynı bölgede 2000 yılında yaptıklarıstırmalar sırasında bulunmustur. Aynı içerige sahip VIII. ve IX. yazıtlar Kök-Saygu yerden daha yüksek bir noktadastur. Yazıt piramit seklinde iri bir kaya parçası üzerine hakkedilmistir.
s
aretlerin boyu 22 cm.ye kadar olup, toplam 5 isaretten olusmaktadır (Sekil 1/8).
Metin
(Z) müRJ
Transliterasyon
Y
1R1SM(Z)
Transkripsiyon
y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
Çeviri
Yarı
s’ımız (veya vadimiz).
IX. Yazıt
fakat durumu nispeten kötüdür (
ri bir kaya parçası üzerine hakkedilmistir. VIII. yazıt ile aynı muhtevaya sahiptir,Sekil 2/9).
Metin
(Z) müRJ
Transliterasyon
Y
1R1SM(Z)
Transkripsiyon
y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
12
Çeviri
Yarı
s’ımız (veya vadimiz).
X. Yazıt
Bu yazıt di
halk insan bedeni tasvir edilen ta
Türklere ait çok sayıda ta
gerlerinden daha sonra Kalmak-Tas denilen yerde bulunmustur. Yerlislara “kalmak tas” demektedir. Bu bölgede eskis heykel de bulunmustur. Yazıt tasın üzerine noktalı vurus
tekni
gi ile yapılmıstır (Sekil 2/10).
Metin
rTm blga
Transliterasyon
R
Transkripsiyon
2T1M B2L2G2`
(e)r (a)t(ı)m b(i)lge
Çeviri
Er (kahramanlık) adım Bilge.
Açıklama:
Yazıt di
bazıları belirgin olmadı
“M” kabul ediyoruz.
gerlerinden farklı olarak soldan saga dogru okunmaktadır. saretleringından, soldan üçüncü harfi yazıtın bütününden yola çıkarak
XI. Yazıt
Yazıt 2002 tarihinde K.
mıntıkasında VIII. ve IX. yazıtlara yakın bir noktada bulunmu
yüksekli
metrelik alanı kaplamaktadır. Toplam 13 i
cm. kadardır (
S. Tabaldiyev ve arastırma grubu tarafından Kök-Saystur. Uzunlugu 7,3 metre,gi 3,2 metre olan iri bir kaya parçası üzerine hakkedilmis olan yazıt, 1,78saretten olusan yazıtın isaretlerinin boyu 23Sekil 2/11).
Metin
mTRD A QNv xD mTr
Transliterasyon
R
1T1M D1G1WN1K1 ` D1R1T1M
Transkripsiyon
(e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k : (a)d(ı)rt(ı)m
Çeviri
Er adım Adıg. On Ok. Ayırdım. [Er (kahramanlık) adım On Ok kabilesine mensup olan
Adıg’dır. (Ben) ayırdım (taksim ettim) ].
13
Açıklama:
ad(ı)rt(ı)m
Kormu
: ’D1R1T1M sekli E-32(Uybat-III)de D1R1D1M seklinde geçmektedir. . V.sin kelimenin anlamını dönüslülük eki olmamasına ragmen, “
(terkettim)”
bu anlam kabul edilebilir. Fakat üzerinde durdu
ziyade, göçebelerin geleneksel hukukunu simgeleyen birer vesika oldu
seklinde vermektedir.41 E-32’nin bir mezar yazıtı oldugu düsünüldügündegumuz yazıtların bir mezar yazıtındangunu42
dü
de
gözükmektedir. Di
genelde D
sünürsek, kelimenin “ölmek” anlamına da gelen “terk ettim, ayrıldım” anlamındagil, sadece “ayırmak”, yani otlakları taksim etmek anlamında kullanıldıgı daha makulger yazıtlarda “vefat et-“ (terk et-, ayrıl-) anlamında kullanılan sekil1R1L1T1M (E-3/1, 4; E-8/2; E-10/12; E-17/3; E-25/1; E-27/3 v.s.) veya D1R1
L
almı
1D1M (E-5/2-3; E-6/4; E-7/4; E-22/1; E-25/2-3; E-44/5) olup, hepsi -l- dönüslülük ekistır. Bununla birlikte kelimenin –l- dönüslülük eki yerine, -n- dönüslülük eki almıs
varyantı da görülür: E-32/10-11. D
1R1 N1D1M.43
Tonyukuk yazıtında (I.ta
anlamında kullanıldı
“...Çin’den ayrıldı”.
s, Batı cephesi, 2. satırda) ise kelimenin birinci sözlükgını görüyoruz: T1B1G1ÇD1’ D1R1LTY, ...t(a)bg(a)çda (a)d(ı)r(ı)ltı,44
XII. Yazıt
2002’de Kök-Say mıntıkasında VIII., IX. ve XI. yazıtlara yakın bir noktada
bulunmu
parçası üzerine kazılıdır. Yazıtın uzunlu
yanı ba
s olup, 2,7 metre uzunluga, 1,5 metre yükseklige sahip, piramidi andıran kayagu 60 cm. kadardır. Belirgin dört runik isaretinsında yakın dönemlere ait bir ziyaretçi ismi de kazılıdır.
Metin
(Z) müRJ
Transliterasyon
Y
1R1SM(Z)
Transkripsiyon
y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
Çeviri
Yarı
s’ımız (veya vadimiz).
41
Kormusin, Tyurksiye Yeniseyskiye ..., s. 114-116.
42
Tabaldiyev - Soltobayev, “Runiçeskiye nadpisi...”, s. 68-73; Klyastornıy, “Novıye otkrıtiya...”, s. 75.
43
Kormusin, Tyurksiye Yeniseyskiye..., s. 114-116.
44
S. Sıdıkov-K. Konkobayev, Bayırkı Türk Cazuusu (VII-X Kılımdar), Biskek, 2001, s. 75, 83, 89.
14
XIII. Yazıt
Yazıt Kök-Say’ın do
metre uzunlu
kadar varır. Yazıtla birlikte ta
ve ördek (?) gibi ku
kompozisyon, ta
gusunda bulunan Böyrök-Bulak mevkiinde bulunmustur. 1,58ga sahip yazıtta belirgin olan 9 isaret vardır. saretlerin boyu 26 cm.yesın aynı yüzeyine elinde avcı kus tutan süvari ile turna (?)sların tasviri resmedilmistir. Yazıt ve tasvirlerden olusan bu zenginsın yüzeyindeki 3,8 x 1,73 metrelik alanı kaplamaktadır (Sekil 2/13).
Metin
A QNv xD mTr
Transliterasyon
R
Transkripsiyon
1T1M D1G1WN1K1`
(e)r (a)t(ı)m (a)d(ı)g on (o)k :
Çeviri
Er adım Adıg On Ok. [Er (kahramanlık) adım On Ok kabilesine mensup olan Adıg]
XIV. Yazıt
Böyrök-Bulak’ın do
bir da
metredir.
di
gusunda bulunan Töö-Karın mevkiinde bulunmustur. Yüksekg yamacında bulunan iri bir kaya parçası üzerine kazılı yazıtın uzunlugu 1,27saretlerin boyu 35 cm.ye kadardır. Yazıtın baslangıç kısmının hemen altındagerlerine benzer tarzda yapılan kabile damgası görülür (Sekil 2/14).
Metin
ib vxTJ hvJ
Transliterasyon
Y
1WNG Y1T1G1W B2Y
Transkripsiyon
(a)yuñ y(a)tgu (e)bi.
Çeviri
Ay’ın yatacak evi.
Açıklama:
(a)y:
astronomik cismi de belirtebilir. Zaten K. Tabaldiyev yazıtın bulundu
yüksek bir yer oldu
Sahıs ismi olabilecegi gibi, kelime burada dogrudan Dünya’nın uydusu olangu noktanıngunu söylemektedir.45 Ay kelimesi E-8 (Barık IV)de46, E-10 (Elegest-
45
K. Tabaldiyev, “Novıye drevnetyurkskiye...”, s. 134.
46
Kormusin, Tyurksiye Yeniseyskiye ..., s. 121-122.
15
I)de
47, E-12 (Aldıı-Bel)de48, E-149 (Eerbek II)de49 v.s. Y1 ile, E-11 (Begre)de ise ‘Y1
gösterilmi
Köl)de
Kuzey-Do
Kagan (
(
stir. Fakat bu metinlerde hep kün ay seklinde ikili grubu vardır. E-28 (Altın-50 ise kelime on ay seklinde olup, zaman dilimini bildirmektedir. Költigin anıtınıngu cephesinde de Y1 seklinde geçmektedir51. Kisi adı olarak ay kelimesi AyOguz Kagan 1/3); Ay Ölütçi (Türkische Turfantexte VI/92) ve Ay ToldıKutadgu Bilig 3/3) olarak geçmektedir.52 Ay (ayum?) kelimesi Divanü’l-lügati’t-Türk
363/6’da hizmetçi anlamında da kullanılmı
stır53.
y(a)tgu:
“yatacak ev” anlamına gelen bir tamlama olu
örneklere çok rastlanır:
davranı
yat- fiili gelecek zaman partisip eki -gu almıstır ve eb kelimesi ilesturmustur. Eski Türkçe’de bunun gibiturgu yer “duracak, kalacak yer”, kılmaku kılınç “yapılmayacaks”, bu ebke kirgü öd “bu eve girilecek zaman (geldi)” v.s.54
XV. Yazıt
Töö-Karın mevkiinde, 80 x 70 x 60 x 40 ölçülerine sahip bir ta
hakkedilmi
sın yamuk yüzeyinestir. Yazıtın uzunlugu 65 cm. olup, toplam 5 isaretten olusmaktadır.
s
2/15).
aretlerin boyu 24 cm.ye kadardır. Yazıtın sag üstünde dag keçisi tasviri vardır (Sekil
Metin
ZmüRJ
Transliterasyon
Y
1R1SMZ
Transkripsiyon
y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
Çeviri
Yarı
s’ımız (veya vadimiz).
XVI. Yazıt
Töö-Karın mevkiinde iri ve uzunca bir kaya parçası üzerine kazılıdır. Yazıtın
uzunlu
cm.ye kadardır (
gu 81 cm. olup, toplam belirgin 5 isaret göze çarpmaktadır. saretlerin boyu 25,5Sekil 2/16).
47
aynı eser, s. 235-236.
48
aynı eser, s. 182-183.
49
aynı eser, s. 255.
50
aynı eser, s. 80-81.
51
Ergin, Orhun Abideleri, s. 144.
52
Drevnetyurkskiy Slovar, s. 25
53
aynı eser, s. 25
54
aynı eser, s. 654.
16
Metin
ZmüRJ
Transliterasyon
Y
1R1SMZ
Transkripsiyon
y(a)r(ı)
s(ı)m(ı)z
Çeviri
Yarı
s’ımız (veya vadimiz).
| | |
