Göktürk Yazıtları; Türklerin bilinen ilk yazılı belgeleridir. Orkun ırmağı yanında bulunduğu için Orkun Yazıtları adı ile de anılır.

1893 yılında Danimarkalı dil bilimci Vilhelm Ludvig Peter Tomsen tarafından, Rus Türklük bilimcisi Vasili Vasilyeviç Radlof'un yardımıyla çözülmüş ve aynı yılın 15 Aralık günü “Danimarka Kağanlık Bilimler Akademisi'nde” bilim acununa açıklanmıştır.

ÖZELLİKLER

• Arapça gibi sağdan sola yazılır.

• Lâtin tamgalarında olduğu gibi büyük, küçük tamga ayırımı yoktur.

• Sözcükler arasına boşluk konmaz; ayırmak için “:” imi kullanılır. Aynı oğurda tümce sonlarına da “:” imi konur.

• Eski Türkçede “F, Ğ, H, J, V” sesleri olmadığından, bunların simgeleyen tamgalar da yoktur.

• Tamgalar kalın-ince olmak üzere nitelenmektedir.
  

TAMGALAR

Sesli Tamgalar

Orkun Yazıtlarında 4 ünlü tamga vardır. Hem ince hem de kalın olarak kullanıldıklarından bir tamga iki ses verir, dolayısıyla 8 ünlüye karşılık gelirler.

a : Sözcük başında uza ilk seslemde sessiz tamgadan sonra yazılmaz. Sözcüğün ikinci, üçüncü sözcüklerinde yer almaz. Sözcük sonunda kullanılır.

i : Sözcük başında yazılır. Ancak ikinci, üçüncü seslemlerde kullanılmaz. İlk seslemde Q uza c tamgalarından önce yazılmaz. İç seslemlerde de bu tamgalardan öñce yazılmaz. Sözcük sonunda kullanılabilir. İlk seslemde “o, u, ö, ü” varsa ikinci ve soñraki seslemlerde yazılır.

o : Sözcük başında kullanılabilir. Ancak q tamgasından önce kullanılmaz. “Ko-Ku” sesi verilmesi istenirse q tamgasının sonuna eklenir. İlk seslemde “o, u” varsa soñraki seslemlerde “o, u” yazmaya gerek yoktur. Ama ilk seslemde ayrı bir sesli varsa iç seslemlerde o, u yazmaya gerek vardır.

“u” tamgası olarak sözcük sonuna yazılabilir.

ü : Sözcük başında kullanılabilir. Ancak X tamgasından önce kullanılmaz. “Kö-Kü” sesi verilmesi istenirse X tamgasının sonuna eklenir. İlk seslemde “ö, ü” varsa soñraki seslemlerde “ö, ü” yazmaya gerek yoktur. Ama ilk seslemde ayrı bir sesli varsa iç seslemlerde “ö, ü yazmaya gerek vardır.

“ü” tamgası olarak sözcük sonuna yazılabilir.

Sessiz Tamgalar

Kalın uza ince olmak üzere 20 tikedir.

B : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ab” sesini verir.

Sözcük başında “ab” uza “ba” diye okunur.

aBB (baba) - şRB (barış) - aB (aba)

***

b : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır. “eb” sesini verir.

Sözcük başında “eb” uza “be” diye okunur.

ütröb (börtü) – nb (ben) – kbb (bebek)

***

D : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ad” sesini verir.

Eski Türkçe'de “d” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başında “ad” diye okunur.

mıV (aldım) - aND (adana) - ıYD (dayı)

***

d : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ed” sesini verir.

Eski Türkçe'de “d” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başında “ed” diye okunur.

miJk (kendim) - mdd (dedem) - ligd (degil/değil)

***

G : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ag” sesini verir.

Eski Türkçe'de “g” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başında “ag” diye okunur.

çG (agaç/ağaç) - aGG (gaga) - amLG (aglama)

***

g : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır. “eg” sesini verir.

Eski Türkçe'de “g” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başında “eg” diye okunur.

mitig (egitim) - enslg (gelsene) - niH (engin)

***

K : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ak” sesini verir.

Sözcük başında “ak” uza “ka” diye okunur.

Sözcüğün ortasında da “ak” uza “ka” diye okunur.

“ko, ok, ık, kı, ku, uk” seslerini kullanmak için önüne uza ardına ünlü eklenmez. Çünkü bu sesleri veren “q (ok-uk)” ile “Q (ık-kı)” sesleri kullanılmaktadır.

NKşıK (akışkan) - KBK (kabak) - qBK (kabuk)

***

k : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ek” sesini verir.

Sözcük başında “ek” uza “ke” diye okunur.

Sözcüğün ortasında da “ek” uza “ke” diye okunur.

“ök, kö, kü, ük” seslerinde kullanılmaz. Bu sesler için “X (ök-ük)” tamgası kullanılır.

mVk (keldim/geldim) - lHöX (köñül/gönül) - alk (ekle)

***

L : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır. “al” sesini verir.

Eski Türkçe'de “l” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başlarında “al” diye okunur.

Sözcük içinde “al, ıl, ul” ilen “la, lı ,lu” sesleri için önüne uza ardına ünlü tamga eklenmesi gereksizdir. Bu seslerin nasıl çıkacağına kendinden önceki seslemin sesli tamgası belirler.

NLRuq (kurulan) - aLKY (yakala)

***

l : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır. “el” sesini verir.

Eski Türkçe'de “l” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başında “el” diye okunur.

mlö (ölüm) - mlib (bilim) - zsl (elsiz)

***

N : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Eski Türkçe'de “kalın n (N)” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başında “an” diye okunur.

KMN (anmak) - AN (ana)

***

n : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Eski Türkçede, “ne, nereye...” gibi sözcükler dışında “ince n (n)” ile başlayan sözcük bulunmadığından sözcük başlarında “en” sesini verir.

Ek olarak, sözcük sonunda kalın seslilerin ardından yazılması olanaklıdır.

ns (sen) - nzüd (düzen)

***

R : kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Eski Türkçede “r” ile başlayan sözcük bulunmadığından söz başlarında “ar” sesini verir.

KMR (aramak) - CıR (arınç) - NKRO (Orkun)

***

r : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Eski Türkçede “r” ile başlayan sözcük bulunmadığından söz başlarında “er” sesini verir.

Xrüt (Törük / Türk) - ilrik (kirli)

ekr (erke / enerji)

***

S : kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Sözcük başında “as” uza “sa” diye okunur.

NLS (salın) - HOS (son) - BUS (sub / su)

***

s : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Sözcük başında “es” uza “se” diye okunur.

zms (semiz) - üHüs (süngü) - übös (söbü / ovâl)

***

T : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Sözcük başında “at” uza “ta” diye okunur.

ZST (Atsız) - MTUT (tutam) - ŞT (taş)

***

t : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Sözcük başında “et” uza “te” diye okunur.

zHt (tengiz / deñiz) - eçXrüt (Törükçe / Türkçe)

ikt (etki) - irHt (Tengri / Tañrı)

***

Y : Kalın ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Sözcük başında “ay” uza “ya” diye okunur.

YTq (Oktay) - KNUY (yunak) - LOY (yol)

***

y : İnce ünlülü sözcüklerde kullanılır.

Sözcük başında “ey” uza “ye” diye okunur.

kmy (yemek) - gbköX / ybXg (Kökbeg / Gökbey) - Höy (yön)

Bağımsız Sessizler

Kalın, ince diye ayrılmayan tamgalardır. Tüm sözcüklerde kullanılırlar. Sözcüğün durumuna göre ya kalındırlar ya da incedirler.

Bu öbekte 5 tamga bulunur.

ç : Kalınlarda “ça” incelerde “çe” sesini verir.

GIÇ (açıg / acı) - qç (çok) - çoq (koç)

***

m : Kalınlarda “ma”, incelerde “me” diye okunur.

Eski Türkçede “m” ile başlayan sözcük bulunmadığından sözcük başlarında “am, em” sesini verir.

Sözcük sonunda eylem eki olarak kullanıldığında önüne uza ardına “ı (ı)” ilen “i (i)” tamgalarının konması gereksizdir.

aLML (almıla / elma) - içm (emçi / eczacı)

km (emek) - kmk (ekmek)

***

p : Kalınlarda “pa”, incelerde “pe” diye okunur.

Eski Türkçede “p” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başlarında “ap” ilen “ep” sesini verir.

aşp (paşa) - plk (kelip / gelmiş) - ŞMPY (yapmış)

***

ş : Kalınlarda “şa”, incelerde “şe” diye okunur.

ıçş (aşçı) - amRTŞR (araştırma) - nş (şen)

***

z : Kalınlarda “za”, incelerde “ze” diye okunur.

Eski Türkçede “z” ile başlayan sözcük olmadığından sözcük başlarında “az, ez” diye okunur.

Sözcük sonlarında “ız,iz, uz, üz” seslerini verir.

zST (Atsız) - ngzö (özgün) - ZMıQ (kımız)

Ünlü Sessizler

Toplamda 4 tikedirler.

c : “iç” diye okunur. “iç- ic” seslerini verir. “c” tamgası olarak kullanılabilir.

Duruma göre ardına “e (e)” alabilir.

ikcb (biçki) - irc (içeri)

***

Q : Sözcük başında “ık” diye okunur.

zmıQ (kımız) - QRIQ (kırık) - aNIQ (kına)

***

q : Sözcük başında “ok, uk” diye okunur.

YTq (Oktay) - qLO (oluk) - KŞUq (kuşak)

***

X : Sözcük başında “ök, ük” diye okunur.

ybküX (Kökbeg / Gökbey) - lzüX (közel / güzel)

eçXrüt (Törükçe / Türkçe)

Ünlü sessizlerin (c Q q X) “çi/ci, kı, ko/ku, kö/kü” seslerini vermesi istenirse sonlarına ünlü tamga eklenmesi gerekir.

Birleşik Sessizler

İki sessiz tamganın birleşiminden oluşan tamgalardır. Toplamda 5 tikedirler.

v : Hem kalın hem de ince ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ald, eld” ilen “alt, elt” diye okunur.

mıv (aldım) - vk (kent) - üvü (öldü)

***

C : Hem kalın hem de ince ünlülü sözcüklerde kullanılır. “anç, enç” diye okunur.

CTu (utanç) - CuKRUK (korkunç)

CıR (arınç) - CzK (kazanç)

***

J : Hem kalın hem de ince ünlülü sözcüklerde kullanılır. “and, end, ant, ent” diye okunur.

amşLJ (antlaşma) - KMJUY (yontmak)

rJö (önder) - kJü (ündek / telefon)

***

H : Hem kalın hem de ince ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ang, eng” diye okunur.

zHt (tengiz / deniz) - iHzü (üzengi) - ıHK (kangı / hangi)

***

F : Hem kalın hem de ince ünlülü sözcüklerde kullanılır. “ayn, eyn” diye okunur.

KFO (oynak) - RFO (oynar) - IF (aynı)